Миний онгоцыг немцүүд 1942 оны 4 дүгээр сарын 4-нд буудаж оносон юм. Тэгэхэд би дайсны нутаг дээгүүр 800 метрийн өндөрт нисч явлаа. Дайсны суманд оногдоод онгоцоо эргүүлж 12 км ниссэн ч буух газар олдсонгүй. Хаашаа л харна намаг, ой мод л үргэлжилнэ. Ингээд би ойд газардахаар шийдлээ. Тэр хэсэгт цөөн хэдэн өндөр мод ургаж байгаа нь нүдэнд туссан юмдаг. Газардахад маш хэцүү байсан л даа. Амьд үлддэг юм бол ядаж нүдтэйгээ үлдэх юмсан гэж бодсондоо нүүрээ дарлаа. Тэгээд доошоо тонгойтол тэрүүхэнд ойн чөлөө харагддаг юм байна. Би ч тэнд буух боломжтой байх гэж санаад дугуйгаа гаргалаа. Тэгэхэд л би том алдаа хийсэн дээ. Яг тэр үед мотор ажиллахаа болиод онгоц маань доош унав аа. Онгоцоо чадан ядан тэгшилтэл дугуйгаараа моддын орой шүргэж, онгоц маань дээшээ хараад уналаа. Би суудалдаа суран бүсээр уяатай байсан ч тэр нь тасраад би гэдэг хүн онгоцноосоо тээр тэнд шидэгдэв. Одоо бодоход 30 метрийн өндрөөс л унасан юм шиг байдаг. Цасан дээр унаж өнхөрсөөр толгойгоороо юм мөргөснөө л сайн санадаг. Ухаан орвол шанаа хавьд халаад ч байх шиг. Гараа хүргэвэл арьс унжиж байх юм. Татаад авах гэтэл нэлээн том арьс бололтой байхаар нь эргүүлээд наачихлаа. Онгоцны маань кабин, сүүл хоёр л үлдсэн байлаа. Би толгойгоороо их хүчтэй мөргөсөн бололтой. Тийм ч учраас удалгүй хий юм харах болсон доо. Ямар ч байсан онгоцныхоо моторыг эвдлэх гэсэндээ гар буугаа гаргаж ирээд буудсан юм. Нэг дайзтай сумаа дуустал буудаад, буугаа ахиж сумлаад буудах гэтэл ойн тэрүүхэнд хүмүүс, бас хэд хэдэн онгоц байгаа нь харагдлаа. “Туслаарай” гэж хашгирсан ч тэд ер хөдөлсөнгүй. Тэгээд ахиад нэг хартал ямар ч хүн харагдсангүй. Энэ маягаар элдвийн хий юм харсаар цасан дундуур туучаад л явлаа. Нэг удаа хажууханд байгаа байшингаас нэг өвгөн гарч ирээд “Энүүхэнд сувиллын газар бий” гэж хэлэх нь дуулддаг юм байна. “Би тийшээ чинь очьё л доо” гэсэн ч тэр өвгөн удалгүй алга болчихсон. Дараа нь худгаас ус авч яваа бүсгүй, залуу хоёртой таарлаа. “Ус өгөөч” гэж гуйсан ч надад өгсөнгүй.

Онгоц маань фронтоос 12 км-ийн зайтай унасан ч би хаа байгаагаа, юу хийж яваагаа ер мэдэхгүй байлаа. Онгоцны буудал энүүхэнд байгаа аятай л санагдаад байсан юмдаг. Онгоцонд маань засвар үйлчилгээ хийдэг техникч маань өөдөөс ирж яваа харагдсан ч надад мөн л тусалсангүй. Би энэ мэт 10-11 хоног хий юм харж явсан даа.
Нэг өглөө сэрээд “Одоо ер нь яавал дээр вэ?” гэж бодлоо. Юм идээгүй болохоор жигтэйхэн эцэж туйлджээ. Луужингүй байсан учраас нар мандмагц зүүн тийш явахаар шийдлээ. Тэнгэрт онгоц нисч байгаа нь харагдаж байсан тул яваад байвал ямар ч байсан тосгон сууринд хүрэх болов уу гэж бодсон юм. Өлсөж туйлдсандаа хөлөө арай ядан зөөж байлаа. Мод тулаад хөлөө чирж явсан даа. Өдөртөө 1,5 км-т явдаг байсан болов уу. Нэгэнтээ тамирдаад гурван ч өдөр явж чадсангүй. Унтмагц л хэн нэгэн надад “Лёша, босоод яв. Тэнд чамд ор зассан бий. Тийш ээ оч” гэж хэлээд байна гээд л зүүдэлнэ.

Юм идэлгүй 18 хонохдоо би нэг удаа атга шоргоолж идэж, барьсан гүрвэлээсээ хазаж билээ. Ингээд л хөлөө хөлдөөчихсөн. Эсгий гуталтай явсан ч гутал маань нэвт норж, шөнөдөө маш хүйтэн байсан тул хөлөө хөлдөөсөн юм. Гэхдээ тэр үедээ өлсөж туйлдсандаа л явж чадахгүй байна гэж бодож байлаа. Хөлөө хөлдсөн чинээ бодсонгүй.

Би 18 өдрийн дараа буюу 4 дүгээр сарын 27-ны оройн 7 цагт мод налаад сууж байтал ойрхон чимээ гарах нь дуулдлаа. Ойд хүнгүй гэдгийг мэдэж байсан учраас араатан амьтан л болов уу гэж бодоод хоёр сумтай байсан буугаа гаргаад эргэж хартал хүн зогсож байна. Би ч энэ л хүн намайг аврах нь гэж бодоод гар буугаа барьсан чигтээ даллалаа. Сахал ус маань ургачихсан болохоор тэр хүн намайг герман хүн гэж бодсон байж мэднэ. Би ч “Өөрийн хүн байна аа. Хүрээд ирээч” гээд л хашгирлаа. Өнөө хүнийг дөхөж ирэхэд нь нисэгч гэдгээ хэлээд “Ойр хавьд германчууд бий юу?” гэж асуулаа. Тэгтэл тэр хүн фронтоос 12 км-ийн зайтай байгаа учраас энд германчууд байхгүй гээд тосгондоо эргэж очоод морь авчрахаар яваад өгөв. Цаг гаруйн дараа ахиад л дуу шуу гарч, 8-9 хүүхэд ирж яваа нь харагдав. Гэтэл тэр хэд надад ойртохоос айгаад байх юм. Би ч эцэж туйлдаад, сахал үс ургаад аймшигтай харагдаж байсан л даа. Удалгүй тэдний нэг нь дөхөж ирээд намайг нисгэгчийн хувцастай болохыг олж хараад өнөө хэдээ дуудлаа. Олон хоног юм идээгүйг минь дуулаад талх, сүү авчрахаар гүйлдэв. Дараа нь нэг өвгөн хүрч ирээд намайг чарган дээр гаргаж тавиад аваад явсан даа. Тэр хавийн газарт хаа сайгүй мина булсан байсан тул намайг анх олсон хүн тойруу замаар яваад удсан байжээ. Тосгонд иртэл зам дээр нүүгэлтсэн хар юм харагдана. “Энэ чинь юу вэ?” гэвэл чарган дээр явж байсан жаалхүү “Манай тосгоныхон таны тухай дуулаад тосч байна аа” гэх юм.

Чаргатайгаа ирсэн өвгөн намайг гэртээ оруулах гэсэн ч бусад нь “Манайд сүү бий”, “Манайд өндөг бий”, “Манайх үнээтэй шүү дээ” гээд л гэртээ аваачих гээд бөөн хөл үймээн болж билээ. Гэтэл нөгөө өвгөн “Би энэ хүнийг авчирсан болохоор хэнд ч өгөхгүй” гээд эхнэрээ дуудаж, намайг байшиндаа оруулаад гутлыг минь тайллаа. Хөл хавдсан тул өмдийг минь хайчлав. Удалгүй хоол хүнс барьсан хүмүүс цувлаа. Би тал аяга сүү уугаад л өөр юм идэж ууж чаддаггүй. Гэдэс дүүрээд ирлээ. Ингээд аажмаар овоо юм иддэг болсон доо. Тэр тосгоны малын эмч нь намайг усанд оруул гэсэн юм билээ. Ер нь тэр тосгоныхон их сайн хүмүүс байлаа.

Би тэнд 2 хоносон. Тосгоныхон миний тухай ойролцоох цэргийн ангид хэл хүргэсний дараа тэр ангийн ахмад нь ирж уулзаад, бичиг баримтыг минь шалгаж үзээд, намайг аваад явлаа. Тэр зуур хөлөнд минь бүлээн жин тавьж байв. Миний хөл хөлдөөгүй байгаа гэж асуусан ч тэд “Үгүй ээ. Өлссөнөөс болоод хавагнасан байна” л гэсэнсэн. Тэр ангийн цэргийн эмч надад яагаад ч юм бэ 100 грамм архи уулгасны дараа би жигтэйхэн их дэмийрсэн гэнэ билээ. Би тэр үед “Хөлийг минь үлдээгээч. Миний хөлийг өгөөч” гээд л орилоод байсныг тэр ангийн дарга надад хожим хэлсэн юм.

Тэндээс намайг цэргийн хээрийн эмнэлэгт шилжүүлж, надад цус сэлбэсэн ч би сууж ч чадахгүй байлаа. Тэгэхэд намайг ар тал руу илгээнэ гээд Валдай руу машинаар явуулсан юм. Валдайн эмнэлэгт ирээд удаагүй байтал миний хэвтэж байсан том зааланд нэг нөхөр орж ирээд хүн бүрийг хараад байна. Сайн харвал манай ангийн дарга ЗХУ-ын баатар Дехтяренко байх юм. Би түүнийг хараад баярласан гэж жигтэйхэн. Намайг тэврээд авахад нь өөрийн эрхгүй нулимс унагав. Бид хоёр их сайн андууд л даа. Намайг алга болсны дараа тэр онгоцоороо намайг хайгаад л нисдэг байжээ. Ингээд намайг эмнэлгээс авч явна гэсээр байгаад онгоцондоо суулгаад явлаа. Онгоцонд суухад толгой эргээд ухаан алдах дөхсөн шүү. Тэгээд Валдайгаас нисч ангидаа ирээд тэндээсээ Москва руу эмнэлгийн нисдэг тэргээр ирлээ.

Москвад ирэхэд эмч нар намайг амьд үлдэхгүй л гэж байлаа. Өвчний түүхийг нь бичиж карт нээх хэрэг байна уу ч гэж бодсон гэдэг. Теребинский профессор ч намайг амьд үлдэнэ гэж бодоогүй гэсэн шүү. Би унтаж чадахгүй байсан болохоо надад нэг хэсэгтээ л морфин тарьж унтуулдаг байлаа. “Бие чинь яаж байна?” гэж асуухад нь би “Гайгүй болж байна аа” л гэж хариулна. Тэгсэн ч удалгүй хөл маань үхжиж эхэллээ. Ингээд 7 сарын 22-нд хагалгаанд орсон юм. Дараа нь наймдугаар сарын 23-нд надад хиймэл хөл авчирч өгсөн дөө. Би 7 хоногийн дараа л таяггүй явж сурсан.

Тэр үед сувилагч бүсгүй надад нэг сэтгүүл авчирч үзүүлээд “Лёша, чи энийг хараач. Английн нэг нисэгч хөлгүй ч гэсэн ниссээр л байгаа тухай бичсэн байна” гэж хэллээ. Би ч тэр тухай дуулаад жигтэйхэн сонирхож, тэр нисэгчийн тухай бичсэн хоёр нүүрийг нь гуйж авсан юмдаг. Чухам тэгэхэд л надад ахиад нисч чадах юм байна гэсэн итгэл төрсөн дөө. Энэ тухайгаа эмчдээ хэлсэн ч толгой сэгсрээд юу ч хэлсэнгүй. Намайг хянан шалгах комиссоор оруулах үест би хэдийн хиймэл хөлтэйгээ бүжиглэж сурсан байлаа. Би ч шууд л тэр комиссын дарга эмчтэй ярилцаад нисмээр байгаагаа ний нуугүй хэлсэн дээ. Тэр эмч анхандаа намайг хиймэл хөлтэй гэдгийг мэдээгүй байсан болохоор “Та нисэгч юм бол нисч бололгүй яахав” гэхээр нь “Гэхдээ би хиймэл хөлтэй л дөө” гээд үнэнээ өчсөн юм. Өнөө эмч надад итгэсэнгүй, нааш цааш хэд хэд явуулаад над руу харж инээмсэглээд “Та тэгээд үнэндээ нисмээр байна гэж үү?” гэж асуулаа. Би “Тийм ээ” гэж хэлээд “Та намайг хэр зэрэг явж чаддагийг үзмээр байвал өнөө орой клубт ирж үзээрэй” гэж хэллээ. Тэгээд тэр оройдоо клубт нэгэн бүсгүйтэй бүжиглэж, хиймэл хөлөө өөрийн хөл шигээ хөдөлгөж сурснаа үзүүлсний дараа комиссынхон намайг онгоц жолоодохыг зөвшөөрсөн түүхтэй.  
1943 оны 8 дугаар сар.