Хойд Цэнхэрийн агуй нь Ховд аймгийн Манхан сумын төвөөс 25 километр зайд хойд Цэнхэрийн голын баруун хажууд 1571 /д.тд/ метрийн өндөрлөгт оршино. 

Хойд Цэнхэрийн агуйг “Гурван цэнхэрийн агуй” ч гэж нэрлэдэг. Монгол Алтайн нурууны ар биеэс эх авсан урд Цэнхэр, дунд Цэнхэр, хойд Цэнхэрийн гурван гол Манхан сумын төв орчимд нийлж урсдаг учраас ийнхүү нэрлэгддэг ажээ.

Хойд  Цэнхэрийн  агуй  хоёр  салаа  бөгөөд  нэг  нь  130 метр,  нөгөө  нь  90  метр  урт  үргэлжилдэг.  Өргөн  өндөр  нь  газар  бүрд  харилцан  адилүй  бөгөөд  дунджаар  3-4  метр  өргөн, 2-3  метр өндөр  боловч  зарим  нэг  газраа  намхан   тул  хүн  мөлхөж  ороод  цааш  явахад   өргөн  өндөр  нь нэмэгдэж  босоо  явах  боломжтой  болдог  юм.  Ийм  салаа  байдалтайг   үндэслэн  энэ    агуйг  их  бага  хоёр  агуйнаас  бүрдэнэ  гэж  үздэг  тал  ч  бий. Цагаан саарал өнгийн шохойлог гантиг чулуунаас тогтсон, дотор хананы өндөр нь 15 метр, шалнаас тааз хүртэл 20 метр, таазны байдал нь дотор талаас гадагшаа хонхор маягийн хэлбэртэй, өөрөөр хэлбэл бөмбөгөрдүү оройтой ажээ. 

Агуйн ханан хад нь галын дөлөнд шатаж харласан байдлыг харвал тус агуйд удаан хугацааны туршид хүн амьдарч байсныг нотолдог. Мөн 40 мянган жилийн тэртээх хадны зураг бүхий хүн төрөлхтөний түүхийн хосгүй үнэт өв энэ агуйд бий.

1951 онд газарзүйч, судлаач О.Намнандорж гуай Хойд Цэнхэрийн агуйн хадны зураг дүрслэлийг анхлан судласан байна. Агуйд улаан хүрэн зосоор зурсан эртний ан амьтдын сүг зураг байдаг. Зурагнуудыг цахиур цүүцээр цохиж, дараа нь улаан зос, шороон будгаар буджээ. Агуйн хана болон дээврийн хэсэгт олон янзын амьтадыг зурсны дотор тэмээн хяруул, цацагт хяруул, тогоруу, тэмээ, арслан заан, хэрж зогссон том эвэртэй одос үхэр, шорон эвэрт оронго гөрөөс, могой, гацуур маягтай мод зэргийг дүрсэлжээ. Мөн хожуу үеийн цөөн дүрс зураг ч байдаг байна. Өтгөн улаан болон цайвар зосоор зурсан байсан бөгөөд зарим амьтадыг дээр дээрээс нь давхардуулан дүрсэлж, зарим зураглалыг олон толбо бүхий цэгээр гаднах дүрслэлийг зуржээ. Ингэж давхардуулан зурсан дүрслэлийн дотор эр бугын хүйсийг тодоор дүрсэлсэн зураг нь анхаарал татдаг. Дүрсэлсэн амьтадаас үзвэл Монгол нутагт эрт цагт амьдарч байгаад мөхөж алга болсон амьтад учраас уг зосон зураг нь хуучин чулуун зэвсгийн үед хамаарч байгаа юм. 

Хадны зурагт дүрсэлсэн мөхсөн амьтадаас арслан заан нь илүү анхаарал татдаг. Энэ нь Монголд арслан заан байсныг таамагласан гол баримт болж байсан юм. Харин 1998 онд МУИС, Ховд дахь салбар сургуулийн хамтарсан судалгаагаар Дөргөн сумын нутаг Буултын булгийн Тэсэрхий гэдэг газраас арслан зааны ясны 70 хувийн үлдэгдэл олж, энэ амьтан Монголд байсан гэдгийг баттайгаар нотолжээ.

Монгол нутагт хуучин чулуун зэвсгийн үед хамаарах дурсгал нилээн ховор байдаг учраас тус Хойд цэнхэрийн агуйн сүг зураг чухал олдворт тооцогддог. Мөн тэдгээр амьтад Монгол нутагт амьдарч байснаас үзвэл тухайн цаг үеийн Монгол нутаг урин дулаан уур амьсгалтай байсныг гэрчилж байна. Тус агуйг судалсан эрдэмтэн судлаачид “Азийн урлагийн эхлэл нь Төв Азийн нутаг буюу Монгол нутагт байжээ” хэмээн дүгнэжээ. Мөн “Төв Азийн хүй нэгдлийн үеийн урлагийн гал голомт” гэж нэрлэх нь ч байдаг.

Хойд Цэнхэрийн агуй нь эртний дархчуулын гайхамшигт бүтээлийг агуйн зүүн талын нуранги багатай хунхнуудад өнгөц харсан хүнд үзэгдэхээргүйгээр хадгалан бидний үе хүргэжээ. Тус агуйд янз бүрийн амьтдын зургийг улаан зосоор зурсан ‎хунх 4 бий.

• 1-р хунх. Уг хунхад 20 гаруй канна гөрөөс, могой тэргүүтнийг зурж үлдээжээ. Энд гөрөөсийг өргөн сүүлтэй, соотон чихтэйгээр маш чадварлаг зурсан байна.
• 2-р хунх. Уг хунх агуйн хамгийн том хунх бөгөөд агуйн хамгийн ур хийц сайтай гоёмсог зургуудыг агуулдаг юм. Хунхад арслан заан, аргаль, тэмээн хяруул, цацагт хяруул, цэн тогоруу, зэрэг амьтдыг дээр дээрээс нь давхарлан гоёмсог байдлаар зуржээ.
• 3-р хунх. Хоёрдугаар хунхаар дамжин уг хунхад хүрэх бөгөөд уг хунхад зэрлэг тэмээг нилээд том хэмжээгээр чөлөөтэй дүрсэлсэн байхаас гадна янгир, нисэж яваа шувууг дүрсэлсэн байна.
• 4-р хунх. Энэ хунхад шувуу, гацуур мод, харайж буй гөрөөс зэргийг зурсан байна.

Монголын аялал жуулчлалын холбоо, БОАЖЯ, БСШУЯ, МҮХАҮТ, Монголын ард түмний түүх, соёл, урлагийн үнэт зүйлс болон байгалийн өвөрмөц тогтоц бүхий үзэсгэлэнт газар нутгийг олон түмэнд танилцуулах, хамгаалах, өсвөр үеийнхниймэдлэгийг дээшлүүлэх, тэдэнд эх орноороо бахархах, хайрлах үзлийг бий болгон төлөвшүүлэх, Монгол орны гадаад сурталчилгааг сайжруулах, жууулчлалын урсгалыг нэмэгдүүлэх зорилгоор Монголын 9 гайхамшгийг орон даяар зарлаж, олон нийтийн санал асуулгын дүнгээр тодруулжээ. Уг шалгаруулалтанд 21 аймаг, хотын 113 материал ирсний 37 байгалийн, 76 нь хүний гараар бүтсэн бүтээлүүд иржээ. Ховд аймгийн Манхан сумын нутагт байдаг Хойд цэнхэрийн агуй нь Монголын 9 гайхамшгийн нэгээр тодорч, Монголын анхны 9 гайхамшгийн “Батламж” хүртжээ.

1996 онд ЮНЕСКО-гоос Хойд Цэнхэрийн агуйг дэлхийн соёлын өвд бүртгэж авсан байна.