"Бид буудалцаж билээ"
Баратынский (Пушкиний үеийн нэртэй зохиолч)
Би түүнтэй ирүүл тулаанд тулсан учир ямар ч байсан буудан хорооно гэж өөртөө ам гарлаа (одоо миний буудах ээлж ирэв).
Хээр буудалласан тэр нэгэн орой.
I
Тэр үест бид *** сууринд байрлаж байлаа. Офицер хүний амьдрал ойлгомжтой шүү дээ. Өглөөдөө цэргийн сургууль, морин сургууль хийгээд, байрандаа эргэн ирж, хороон даргынд, эс бөгөөс жүүдүүдийн уушийн газарт үдийн унд бариад, орой үдэш хөзөр тоглонгоо хэд гурван хундага дарсаар хоолойгоо норгоно. Тэр газарт ороод гарчих айл хунар нэгээхэн ч үгүй. Бүсгүй хүний тухайд бол бүр ярилтгүй ажээ. Хэдэн биенээсээ өөр хэн бугайг ч олж харах боломжгүй тийм буйдхан нөхцөлд нэг нэгнийхээрээ ээлж дараалан орж гарсаар өдөр хоногийг арай ядан өнгөрөөх авай.
Бидэн дунд цэргийн бус нэгэн эрхэм байсан юм. Тэрээр гучин тав орчим настай тул бид түүнийг өөр хоорондоо өвгөн хэмээн хочилно. Нас намбаар биднээс хавьгүй ахмад тэрбээр бусаддаа зааж сургамжлах нь элбэг бөгөөд түүгээр ч үл барам түрэмгий зантай, түргэн хэлтэй, хэзээд уйтгарлан уруу царайлж суудаг мань хүн нас залуу бидний сэтгэлд хүчтэй нөлөөлж байсан нь мэдээжийн хэрэг билээ. Түүний төөрөг тавилан машид нууцлаг санагддагсан. Хараажийн орос хүн байх атал харь нэртэй ажээ. Нэгэн цагт гусарын цэрэгт алба хааж байсан гэх тэрээр цагтаа жаргалтай явсан гэдэг. Гэлээ гээд цэргээс халагдаж, энэ мэт тарчигхан сууринд суурьшсан нарийн учир шалтгааныг нь хэн ч олж мэдсэнгүй. Унах морьгүйн дээр үнгэгдэж ноорсон хар хүрэм нөмрөөд, үргэлж явган явахыг нь ажваас зутруухан аж төрдөг гэх бодол төрөвч манай хорооны офицерүүдийг цаг ямагт гэртээ урьж, ширээ засан дайлж цайлахыг нь үзвэл чинээлэг нэгэн гэлтэй. Энэ зуураа халагдсан цэргээр хоёр гуравхан төрлийн хоол хош бэлдүүлсэн байх хэдий ч оргилуун дарс гэдэг чинь ёстой л охь булаг лугаа адил урсан ундарна. Түүний бэл бэнчин, бэлэн орлого нь хэр зэрэг болох тухай мэдэх хүн үгүй бөгөөд үнэндээ тэр цагт түүнээс энэ тухай асуух зүрхтэй хүн байгаагүй юмдаг. Гэрт нь цэрэг армийн сурах бичиг болоод уран зохиолын романууд байгаа нь нүдэнд тусна. Номоо бидэнд зээлж уншуулахдаа ер дургүйцэхгүйн зэрэгцээ эргүүлж үл нэхэх нь тааламжтай. Харин өөрөө бол өрөөл бусдаас ном зээлж авбал эзэнд нь эргүүлж өгнө гэж ярилтгүй дээ. Тэр гар буугаар буудаж сургуулилт хийсээр өдрийг авна. Гэрийнх нь хана туурга тэр аяараа зөгийн үүр аятай сумны нүхээр сийчигдсэн байдагсан. Элдэв янзын эрээвэр хураавар гар буунууд л түүний навсархай оромжинд өнгө зүс нэмэх ажээ. Тэрээр ихэд ончтой буудах тул манай хорооны хэнбугай ч толгой дээрээ лийр тавиад түүгээр онож буудуулахаас татгалзахгүй дэг ээ. Бидний хэдэн офицер цуглаж суугаад яриа хөөрөө дэлгэхдээ ирүүл тулааны тухай сөхөх нь энүүхэнд ч Сильвио (түүнийг ийн нэрийдье) үг нэмэрлэж байсан удаагүй. Ирүүл тулаан хийж явсан уу гэж асуухад “Нэгэнтээ үзсээн” гэж хариулах ч тоймтой зүйл өгүүлсэнгүй. Энэ тухайгаа бусдад хүүрнэх дургүй бололтой. Ирүүлд дуудсан нэгнээ цааш нь харуулчихаад л энэ мэт дотроо шаналж явдаг болов уу гэж бодсон юмсан. Ер нь бид түүнийг нунж дорой нэгэн гэж төсөөлж байсангүй. Хатан зоригтой нь хараажаар тодорхой улс байдаг шүү дээ. Чингэтэл дор өгүүлэх хэрэг явдал биднийг мөн ч гайхшруулан алмайруулж билээ.
Нэгэн удаа манай хорооны өнөө хэдэн офицер Сильвиогийнд үдийн зоог барьж суув. Бид ердийнхөөрөө ихээхэн ууж халамцаад, төд удалгүй гэрийн эзэнтэй хөзөр тоглохоор тохирлоо. Сильвио эхэндээ тоглохгүй гээд багагүй цааргалсан ч бид түүнийг шалсаар байгаад ямар ч атугай зөвшөөрүүлж чадав. Тэр эцсийн дүндээ ширээн дээр тавин зоос асгаж, хөзрөө хольж эхлэвэй. Бид тоглоомыг ажин ширээ тойрч зогслоо. Сильвио хөзөр тоглохдоо ер нь үг дуугардаггүй зантай. Хүнтэй маргаж, тайлбар тавьдаггүй. Хэн нэгэн тоглогчийн мөнгө дутвал өмнөөс нь төлөөд, эс бол өрийн данс хөтөлнө. Бид түүний ааш авирыг мэдэх учир этгээд зан гаргахад нь ер садаа болохгүй. Тэр удаад манай хороонд томилогдож ирээд удаагүй байсан нэгэн офицер бидэнтэй цуг явсан юм. Тэрбээр санамсаргүй байдлаар нэг хөзрийн буланг нугалж хожиход Сильвио түүний хожлыг тооцсонгүй, шохой аваад тэмдэглэл хөтөллөө. Тэгмэгц өнөөх офицер булхайцсанаа хүлээн зөвшөөрч, тайлбар тавьж эхэлбэл Сильвио аанай л чимээгүй суусаар л... Сайхь офицер ч тэсгэл алдаад хийсэн тэмдэглэлийг нь арчиж орхивол Сильвио цэрд авч өнөө тэмдэглэлээ ахиад л бичлээ. Дарсанд халж, тоглоомондоо уусаад, танил залуусын инээд хөөрт бүрнээ автсан залуу офицер дээрх үйлдлийг өөрийг нь ихэд дорд үзэж буйн илрэл хэмээн ухаж ойлгоод, ширээн дээр байсан лааны хүрэл суурьтай тавиурыг шүүрч аван сэхээ авахын завдалгүй Сильвиогийн өөдөөс шидчихэв. Сильвио бултаж амжсан ч уур унтуугаа барьж ядаж байгаа бололтой. Царай нь цонхийсон ч нүд нь жигтэй ихээр гялтганаж “Эрхэм ээ, та эндээс гарч болгооно уу. Хэрэв та өөр газар энэ мэт ёс бус авирласан баймааж нь би таныг тэр дор нь буудаж орхих байлаа” хэмээн уужуу тайван хэлчихүй.
Бид ч шинэхэн танилаа зүйл дууссан гэдэгт эргэлт буцалтгүй итгэсэн юмдаг. Офицер залуу бусдыг доромжлон гутаасныхаа төлөө хариуцлага хүлээхэд хэзээд бэлэн гэдгээ ний нуугүй өгүүлээд, тэр дороо гадагш гарлаа. Тоглоом үргэлжилсэн ч гэрийн эзэн цаанаа л нэг дүнсийгээд, оюун бодлыг нь онхи ондоо зүйл эзэмдэж буйг гадарласан бид хэд “Ирүүл тулаан ч гарцаагүй болох нь дээ” гэлцсээр нэг нэгээр тарж одов.
Маргааш өглөө нь хэдүүл дор бүрнээ байрандаа байх үестээ “Хөөрхий муу дэслэгч амьд байдаг болов уу?” хэмээн таамаглан суух зуур өнөө залуу өөрийн биеэр ороод ирлээ. Өнгөрсөн шөнө юу болсон тухай сониучирхвал “Сильвиогоос сураг сонссонгүй” гэх нь тэр. Бид ч үүнд нь гайхав. Сильвиогийнд очвол тэрбээр хашаан дээрээ хөзрийн тамга хадаад, сумаа тэр хөзрийн тэхий голд нь, дээр дээрээс нь давхарлуулан зоож зогслоо. Сильвио биднийг ерийнхөөрөө хүлээж аваад, өчигдрийн явдлын тухай ахиж сөхсөнгүй. Түүнээс хойш гурван өдөр өнгөрсөн ч дэслэгч залуу амьд мэнд хэвээр ажээ. Сильвио тулалдахаас татгалзаж байгаа нь энэ үү гэж бодогдоход өөрт хачин жигтэй мэдрэмж төрнө. Үнэндээ Сильвио тэр залуутай буудалцсангүй. Өршөөл эрсэнд нь сэтгэл ханаад, өнөөх залуутай эвлэрсэн бололтой.
Үнэнийг өчихөд, залуусын нүдэнд энэ нь түүний нэр хүндэд багагүй сэв суулгах болчимгүй үйлдэл мэт харагдаж болох байлаа. Шулуун шударга зан чанарыг бусдаас илүү дээгүүрт тооцдог залуу халуун насанд хулчгар зан гаргасан этгээдийг нэг нүдээрээ ч үздэггүй нь ёс гэлтэй. Түүнчлэн зоригтой хүн золигийн зантай байсан ч түүнийг нь уучлан өршөөх нь бий. Гэсэн хэдий ч өдөр хоног өнгөрөхийн хэрээр уг явдал мартагдаж, Сильвио урьдын адил нэр нөлөөтэй хэвээр үлдлээ.
Гагцхүү би л түүнтэй урьдын адил төдийлөн дотносож чадсангүй. Би гэдэг хүн угаас гэгэлгэн дэврүүн сэтгэлтэй учраас оньсого мэт хувь заяатай, нууцхан үүх түүхтэй түүнд бусдаас илүүтэй татагддаг байж дээ. Тэр ч надад сайнаар ханддаг байсан юм. Ямартаа ч хамт байхад түүний хорон үг хэлэх нь арай л цөөрөөд, эгэл жирийн хүний хувиар амьдралын эмх замбараагүй хийгээд эрээн бараан явдлын тухай энгүүн яриа дэлгэх нь бий. Гэвч түүний нэр төрд сэв суусан тэр нэгэн үдшээс хойш чухам ямар учраас бүхнийг өршөөж, нэр хүндээ зохих ёсоор нь сэргээсэнгүй вэ гэж бодоход сэтгэл хөндүүрлээд, өмнөх лүгээ аминчлан ярилцах нь эрс цөөрсөн биз ээ. Тэр явдлаас хойш би Сильвио руу эгцлэн харахаас сэтгэл зовнингуй явсан гэж хэлж болно. Хал үзэж, хатуужиж ухаажсан Сильвио үйл хөдлөлийг миньанзаарч, үзэл бодлыг минь таамагласан нь лавтай. Энэ тухай эргэцүүлэх бүрдээ ихэд зовиурладгийг нь би гадарласан юм. Ямар ч байсан хоёр удаа надтай ярилцах гэж хичээхэд нь би дөлсхийгээд, сүүлдээ тэр ч төдийлөн энэ тухайд ач холбогдол өгөхөө болилоо. Түүнээс хойш бид хоёр нэг хэсэгтээ нүүр нүүрээ харж уулзсангүйгээр барахгүй урьд өмнөх шигээ илэн далангуй ярилцан суухаа больж билээ.
Нийслэл хотын оршин суугчид яагаад жижиг тосгон суурингийн ард иргэд ахуй, орчноос нь ангид л бол өчүүхэн ч атугай зүйлд өрвөсхийж, ялих ялихгүй юманд машид анхаарал хандуулдгийг тэр бүр ойлгохгүй л дээ. Энэ мэтчилэн бид ямар учраас шуудан ирэх өдрийг тэсэн ядан хүлээдгийн нарийн учрыг ч сайн ухаарахгүй буй заа. Долоо хоногийн мягмар, баасан гаригуудад хорооны маань бичиг хэргийн газарт захиа занаа, сонин хэвлэл, мөнгө төгрөг хүлээсэн хүмүүс битүү шавчихна. Илгээмж, захиа авсан нь тэр даруй түүнийгээ задалж, сонин сайхан дуулгах тул бичиг хэргийн газарт дуу шуу тасрах нь үгүй. Сильвио мөн л манай хорооны хаягаар захидал хүлээж авдаг байлаа. Нэг удаа хүлээж авсан захидлынхаа дугтуйн дээр дарсан лацыг тэр дор нь хуулж аваад, өнөөх захидлаа гүйлгэн уншихад нүд нь илтэд гялалзаж үзэгдэв. Захиагаа уншиж байсан офицерүүд түүнийг тогтоож ажигласангүй гэхэд болно. Гэнэтхэн Сильвио “Эрхмүүд ээ, би эндээс явах яаралтай ажилтай боллоо. Өнөө орой гарах төлөвтэй байна. Тиймээс та хэд манайд сүүлчийн удаа зоог барихаас татгалзахгүй гэдэгт итгэж байна аа. Та ч бас хүрээд ирээрэй. Заавал ирнэ шүү” гэж хэлэхдээ өөдөөс минь цоргитол ширтсэн юм. Тэр ингэж хэлмэгцээ гарч явсан бөгөөд бид хэд Сильвиогийнд уулзахаар цаг тогтоод, тал тал тийш тарцгаалаа.
Сильвиогийнд болзсон цагтаа хүрч очвол манай хорооныхон тэр аяараа тэднийд цуглажээ. Анд маань жаал жуулхан эд хогшлоо эмхэлж цэгцэлсэн тул хаашаа л харна суманд сийчигдсэн хоосон хөндий хана туурга л үзэгдэнэ. Бид ширээнд суухад гэрийн эзэн жигтэйхэн хөөрсөн болох нь анзаарагдлаа. Удалгүй бид ч түүнийг дагаж хөхөн баясаад, энд тэндгүй оргилуун дарс буудуулж, хундага харших чимээ дуулдан, бид бүгд аян замд гарч буй анд нөхөртөө сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөцгөөв. Чингээд харуй бүрий болсон хойно гэр гэрээдээ харьцгаахаар бослоо. Манайхан үүдний бяцхан пинд өөр өөрсдийн малгайгаа олж байх хооронд Сильвио намайг гарахын даваан дээр гараас минь бариад “Тантай хоёр гурван үг солих хэрэг байна” гэж дуулдах төдий өгүүлсэнд би тэрүүхэндээ сэрхийсэн ч тэднийд үлдлээ.
Зочид гийчид тарж одмогц хоёул өөд өөдөөсөө харж суугаад гаансаа нэрж, утаа баагиулав. Сильвио ямар нэгэн зүйлд туйлын их санаа зовж байгаа нь харваас илэрхий ажээ. Өнөөх цалгисан баяр хөөр нь ч ул мөргүй алга болсон байх юм. Царай нь цонхийж, нүд нь гялтганаад, амнаас нь өтгөн утаа суунаглахыг зэрвэс харсан хэн нэгэн жихүүцэж зэвүүрэх нь лавтай. Хэдэн хормын дараа Сильвио ам нээв.
- Та бид хоёр ахиж уулзахгүй л болов уу. Тиймдээ ч эндээс явахаасаа өмнө тантай хэдэн үг сольюу гэж бодлоо. Би ер нь бусдын санаа оноог сонсоод байдаггүйг та мэдэх биз ээ. Гэхдээ танд бол онцгой ханддаг шүү дээ. Тийм ч учраас ингээд хэл үггүй яваад өгч боломгүй мэт саналаа гэж хэлээд гаансандаа тамхи нэмэхэд нь би дуугүй л сонсож суув.
- Архиндаа халамцаад аархаж намайг доромжилсон Р**-тэй буудалцаагүйд та жигтэйхэн гайхаж хоцорсон биз. Хэрвээ би түүнийг ирүүлд дуудсан бол зэвсгээ сонгох бүрэн эрхтэй байлаа. Тиймдээ ч түүнийг төвөггүйхэн цааш нь харуулчихаж дөнгөх байсан шүү дээ. Түүний амь нас үнэндээ миний гарт байсан. Харин надад барагтай бол аюул учрахгүй гэдгийг та юу эс андах вэ. Би түүнд өгөөмөр хандсан гэж өөрийгөө дөвийлгөж болох авч худал хэлмээргүй байна. Р**-ийг ирүүлд дуудсан ч өөрийнхөө амь амьдралыг юман чинээ тооцоогүйсэн бол би хувьдаа өөрийгөө өршөөхгүй байлаа.
Түүнийг ингэж хэлэхийг дуулаад би багагүй гайхсан юмдаг. Сильвио залгуулаад:
- Би өөрийн амь биеэ золиосолж болохгүй нарийн учиртай юм л даа. Зургаан жилийн өмнө би нэгэн эрхэмд доромжлуулсан юм. Тэр этгээд өдгөө ч амьд мэнд яваа гэж өгүүлэхэд нь тэр даруй миний сонирхол төрж:
- Та түүнтэй буудалцаагүй юм аа даа? Нөхцөл байдал тэгж эргэжээ дээ, янз нь? гэж асуувал тэрээр:
- Би буудалцсаан. Түүнтэй буудалцаад ийм дурсгалтай үлдсэн гэж хэлэхдээ цаасан хайрцган дотроос алтан эмжээртэй улаан малгай гаргаж ирээд өмсвөл духнаас нь хэдхэн ямхын дээр сумны цоорхой байгааг би олж харав.
- Намайг гусарын *** хороонд алба хааж байсан тухай та лав дуулаа байлгүй. Та ч миний зан аашийг андахгүй сайн мэднэ шүү дээ. Би явсан газар бүртээ бусдыг манлайлж, олныг дагуулж явах дуртай хүн. Намайг залуу ахуйд онгироо ойворгон зантай байх нь нэг ёсны давуу тал болдог байсан юм. Би ч хороондоо хэнийг ч урдаа гишгүүлдэггүй явлаа. Хэн нь илүү архи дарс уухаар мөрийцөхөд Денис Давыдовын яриад байдаг өнөөх Бурцовыг би давж гарсан удаатай шүү. Хорооныхон маань ирүүл хийхгүй өнжинө гэж үгүй. Ирүүл болоход би гэдэг хүн гэрч, эсхүл гол дүрд нь тоглоно доо. Хорооныхон маань надад их сайн. Харин цаг үргэлж халагдаж солигддог байсан дарга даамлууд надаас ёстой л дөлөх шиг болно.
Ингээд би гэдэг хүн нэг ёсондоо тэндээ дархлагдсан амьтан болж хувираад багагүй хугацаа өнгөрч байтал удам судар сайтай, чинээлэг айлын залуу офицер манайд хуваарьлагдаж ирэв ээ. Би ер нь түүн шиг азтай, одтой хүнтэй энэ насандаа таарч яваагүй дээ!Тэр залуу насаар надаас дүүмэд, царай зүс сайтайн дээр ухаалаг сэргэлэн нэгэн ажээ. Наргивал наргисан шиг наргидаг, зоригтой бол зоригтой, нэртэй бол нэртэй, бэлтэй бол бэлтэй, мөнгөөр тасардаггүй ийм нэгэн эрхэм эргэн тойронд сүүтэгнээд эхлэхээр би гэдэг хөөрхийлөлтэй амьтан болж харагдсан нь тодорхой. Анги нэгтгэлдээ л толгой цохиж явсан би бээр байр сууриа эрхгүй алдаж эхэллээ. Намайг хэрэндээ нэр нөлөөтэй байсан учраас тэрбээр эхэндээ надтай ойртох гэж мөн ч их оролдсон доо. Гэлээ ч би түүнийг өөртөө халгаасангүйд тэр ч удалгүй надаас зайгаа барьж одов. Би түүнийг үзэн ядсан гэхэд хэтрүүлсэн хэрэг болохгүй ээ. Тэрээр манай хороонд улам их нэр нөлөөтэй болохын зэрэгцээ охид бүсгүйчүүл түүнд ихэд талтай хандаж эхэлсэнд нь би ёстой л галзуурахаа дөхөж билээ. Би өчүүхэн зүйл дээр өө сэв хайн, муудалцах шалтгаан эрэлхийлэх боллоо. Хорон үг хаяхад минь тэр эргүүлээд над руу бусармаг үг чулуудна. Надаас илүү хорон үгтэй ч хошин зантай тул би дотроо бачуурч явлаа. Ингээд тэр удаад Польшийн газрын эзнийд болсон найран дээр урьд өмнө надтай холбоотой явсан гэрийн эзэгтэйн анхаарлыг ихэд татаж байгааг нь олж хараад би бээр түүний чихэнд доромж үг сэмхэн шивэгнэчихэв. Тэр дүрсхийтэл уурлаад намайг шууд алгадаад авсан юм. Бид хоёр хоёул сэлмээ шүүрч авбал тэнд цугласан эмс хүүхнүүд дуу алдан хашгирцгааж, эрчүүд нь биднийг салгалаа. Тэр шөнөдөө бид хоёр ирүүл тулаан хийсэн дээ.
Тэгэхэд үүр дөнгөж хаяарч байв. Би гурван гэрчээ дагуулсаар болзсон газраа ирээд, дайснаа тэсэн ядан хүлээв ээ. Хаврын урь орж эхэлж байсан тул нар наашлаад, бүлээн салхи зөөлнөөр сэвшин үлээнэ. Удалгүй би түүний ирж явааг тэртээ холоос олж харсан юм. Тэр цэргийн дүрэмт хувцсаа жавхайтал өмсөөд, хуйвтай сэлмээ зүүсэн байх агаад ганцхан гэрчтэй ирж яваа үзэгдэв. Бид ч өдөөс нь дөхөөд очлоо. Тэгтэл мань хүн чий жимсээр дүүргэсэн малгайгаа бариад явуут дундаа нэг нэгээр нь үмхлэх юм. Дөрвөн гэрч маань бид хоёрыг арван хоёр алхмын зайд зогсоов. Хэдийгээр би эхэлж буудах ёстой байсан ч туйлын их сандарч байсан учраас гар салгалж, онож буудна гэдэгтээ багагүй эргэлзээд, жаал уужрах санаатай эхэлж буудах эрхээ түүнд шилжүүлэв. Тэгсэн чинь өрсөлдөгч маань эхэлж буудахгүй гээд зүтгэлээ. Шодоод үзвэл аз нь гийсэн сайхь эр эхэлж буудахаар болох нь тэр. Тэр сайтар шагайж байгаад буудсан ч малгайг минь цоо буудчихсан даа. Ингээд миний ээлж ирэв ээ. Түүний амь амьдрал тэр аяараа миний гарт орлоо. Үхлээс айж эмээх болов уу гэж санасандаа эгц өөдөөс нь тогтуун гэгч нь ширтсэн юмсан. Гэтэл тэрбээр малгайн дотроосоо болсон жимсийг нь түүж амандаа хийгээд, ясыг нь хээв нэг нулимж зогсов. Амь насаа юман чинээ бодохгүй байгаад нь би хэрэндээ л эгдүүцэж “Тэртээ тэргүй амь амьдралаа үнэлэхгүй яваа хүнийг хороогоод яах ч юм билээ?” гэсэн бодол зурсхийгээд, гар буугаа буулгаж “Эрхэм ээ! Таны хувьд өглөөний ундаа уух нь өмнө чинь тулаад ирсэн үхлээс илүүтэй чухал байгаа бололтой. Би танд саад болоод юу хийнэ” гэвэл “Та надад саад болоогүй ээ. Буудвал бууд. Гэхдээ өөрөө л мэд. Таны буудах ээлж юм хойно хэзээ л бол хэзээ буудаж болно шүү” хэмээв. Би гэрчүүддээ хандан одоо буудах хүсэлгүй байгаагаа дуулгаж, тэр удаагийн тулаан ийнхүү өндөрлөсөн дөө.
Төд удалгүй би чөлөөндөө гарч, энд ирж суурьшлаа. Ирснээсээ хойш би өдөр бүрийд уг явдлын тухай эргэцүүлсээр явсан бөлгөө. Харин одоо өшөөгөө авах цаг минь иржээ...
Сильвио ингэж хэлээд халааснаасаа өглөөхөн авсан мөнөөх захидлаа гаргаж ирээд надад уншуулав. Ажил хэргийг нь эрхлэн явуулдаг түнш нь түүнд энэ захидлыг Москвагаас илгээжээ. Тэр захидалд нөлөө бүхий нэгэн эрхэм удахгүй хуримаа хийх гэж байгаа тухай дуулгасан ажгуу. Сильвио:
- Захианд дурдсан энэ эрхэм хэн болохыг та таагаа байлгүй. Би Москва руу явлаа. Хуримаа хийхийн өмнө үхэлтэй тулгарвал жимс идэж зогссон лугаа адил тоомсоргүй хандах нь уу? Харъя байз гэж хэлэнгээ малгайгаа тайлж босоод өрөөн дотуур нааш цааш холхив.
Би түүний яриаг чимээгүй сонсож суухад сэтгэл хоёрдох ажээ. Сильвиогийн бараа бологч “Морьд бэлэн боллоо, эзэнтэн!” гэсээр орж ирэхэд тэрээр намайг андын ёсоор тэвэрч үнсээд, Орос заншлаар салах ёс гүйцэтгэлээ. Морин тэргэн дээр хоёр чемодан байхын нэгэнд тэрбээр гар буунуудаа, харин нөгөөд нь хувцас хэрэглэлээ эмхлэн хийжээ. Бид хоёр ахин салах ёс хийсний эцэст морьд урагш ухасхийн тэртээд давхин одлоо.
II
Түүнээс хойш хэдэн жил өнгөрсний дараа би ар гэрийн байдлаас шалтгаалаад Н** сууринд аж төрөн суух болов. Ахуй байдлаа эмхэлж суух зуураа бодох санах юмгүй дуу шуугиантай өнгөрүүлсэн залуу насаа эргэн санагалзах нь олонтаа. Ялангуяа намар, өвлийн урт үдшээр гэртээ ганцаар суухад тэсэхүйеэ бэрх ажгуу. Үдийн унд хүртэл гадуур дотуур холхиж, шинэ нээгдсэн газраар орж гарсаар яаж ийгээд цаг авах ч наран жаргах дөхмөгц хийх юмаа олж ядан ёстой л үйлээ эдэлнэ дээ. Зооринд байсан шүүгээн доороос олсон хэдэн номоо ээлжилж уншсаар нэг мэдэхнээ цээжлэх нь холгүй боллоо. Манай үйлчлэгч Кириловна мэддэг бүх л үлгэр домгоо надад ярьж өгөв. Эмс охидын дуу дуулахыг сонсож суухад бүр ч уйтай. Бараашиг хүртвэл толгой өвдөх юм. Тэгээд ч үнэнийг хэлэхэд би ганцаардаж ганихарснаасаа болоод архинд ормооргүй санагдаж билээ. Манай тосгоны олон ч харчуул хийх ажилгүйдээ гутарч архи дарсанд толгойгоо мэдүүлсэн юмдаг. Ойр хавьд өдөржин санааширч суухаас өөр олигтой хийх юмгүй хоёр гуравхан хөрш байх тул тэдэнтэй нийлж сууснаас ганцаараа байх нь хавьгүй дээр ажээ.
Манайхаас дөрвөн зуун мод хэртэй газрын тэртээ гүнгийн ахайтан Б**-гийн эдлэн газар байх боловч эзэгтэй нь эзгүй, хотод сууна. Гэрийнх нь ажил хэргийг эмхлэн явуулдаг эрхэм л тэнд аж төрнө дөө. Гүнгийн ахайтан гүнтэнтэй хуримлаад нэг л удаа эдлэндээ ирж, сар хэртэй суусан гэлдэг. Тэгэвч намайг энд ирсний дараа жилийн хавар өнөөх гүнгийн ахайтан нөхөртэйгээ зусахаар ийш ирэх юм гэнэ лээ хэмээх цуу дэгдлээ. Үнэндээ ч тэд зургаан сарын эхээр ирж билээ.
Томоохон хотоос чинээлэг нэгэн хүрэлцэн ирэх нь алс бөглүү тосгон суурингийнхны хувьд анхаарал татахуйц үйл явдал болж хувирдаг жамтай. Буйдхан жижиг газрынхан иймэрхүү үйл явдлыг наанадаж хоёр сарын өмнөөс хэлэлцэж эхлээд, болж өнгөрсөн хойно нь дор хаяж гурван жил эргэн дурсах нь энүүхэнд юм. Миний хувьд хажууханд минь зүс царай сайтай, зүгээр ч үгүй хөрөнгө чинээтэй ахайтан морилон ирсэнд багагүй догдолж, түүнийг олж харахыг ихэд хүсэмжлээд, тэднийг ирсэн тэр долоо хоногийн ням гаригт гэрийн эзэдтэй танилцахаар *** гэх нэртэй өнөөх суурин руу мордов оо.
Зарц залуу намайг гүнтэний өргөөнд оруулж үлдээгээд, ирсэн тухай минь эзэнтэндээ дуулгахаар гарч явлаа. Гүнтэний өргөө тансаг чамин засалтай, ханаар нь байрлуулсан шүүгээн дотор нь өдий төдий ном үзэгдэнэ. Шүүгээ болгоны дээр хүрлээр цутгасан цээж баримал тавилсан байх нь мөн л хараа булаана. Гантиг чимэглэлтэй ханан пийшин дээр томоо гээчийн толь байрлуулж, шаландаа ногоон эмжээртэй битүү хивс өвч бүрэн дэвсжээ. Энэ зэргийн сонин содон байдлаас хэдийн хөндийрсөн би бээр тэр бүхнийг олж хараад хэлэх үгээ ч мартаж, холын тосгон суурингаас ирсэн дарга даамал яамны түшмэлд бараалхаж байгаа аятай хэрэндээ л догдолсоор гүнтэнг хүлээлээ. Удалгүй хаалга ч нээгдэж, сайхан дүр төрхтэй, гучин хоёр орчим настай болов уу гэмээр эрхэм орж ирэв. Гүнтэн найрсагхан инээмсэглэсээр өөдөөс минь дөхөж ирэхэд би өөрийгөө танилцуулах санаатай түрүүлж ам нээвэл намайг суугаач гэж урьлаа. Тэрээр ихэд найрсаг яриа хөөрөөтэй тул удалгүй би ч биеэ барихаа больж, ердийн байдалдаа эргэж ороод, хууч хөөрч эхэлтэл гэрийн эзэгтэй ороод ирэв ээ. Тэгэхэд миний сандарсан гэж жигтэйхэн! Гүнгийн ахайтан үнэхээрийн дур булаам эмэгтэй ажээ. Гүнтэн гэргийдээ намайг танилцуулахад би аль болох тайван суухыг хичээсэн боловч нэг л тэвдээд болдоггүй. Тэр хоёр ч миний байр байдлыг анзаарсан бололтой. Намайг тайвшруулах гэсэндээ урьдын хөрштэйгээ уулзсан аятай элдэв ёс горимыг умартаж, өөр хоорондоо ярилцаж эхэллээ. Тэр зуур би гүнтэний өргөөгөөр нааш цааш холхингоо шүүгээн доторх номнуудыг нь харж, хананд нь өлгөсөн уран зургуудыг үзэж сонирхов. Би бээр уран зургийн талаар төдийлөн сайн ойлголтгүй ч тэнд байсан нэг зураг өөрийн эрхгүй анхаарлыг минь татаж билээ. Зурган дээр Швейцарын байгалын гоо үзэмжийг дүрслэн буулгажээ. Гэхдээ би тэрхүү зурган дээрх өнгө үзэмжинд татагдсангүй. Харин дээр дээрээс нь суулгасан хоёр сум зоогдсон байсанд анхаарлаа хандууллаа. “Мэргэн буудаж шүү” гэж хэлээд гүнтэн рүү эргэж харвал “Тийм ээ. Сайн буудсан. Та хэр зэрэг бууддаг вэ?” хэмээн сөргүүлэн асууж байна. “Дажгүй шүү” гэж хэлэхдээ би мэддэг сэдэв маань сөхөгдсөнд багагүй хөөрч “Гучин алхмын зайтай өлгөсөн хөзрийг онохдоо л нэг ононо доо” гэж сайрхвал ахайтан “Тийм гэж үү?” гэж сониучирхан асуугаад эр нөхөртөө хандан “Харин чи минь гучин алхмын зайнаас онож чадах болов уу?” хэмээн асуулаа. Тэгэхэд гүнтэн “Хоёулаа хэзээ нэгэн цагт хэр мэргэн бууддагаа шалгаж үзэж болох л юм. Би ч цагтаа муугүй л бууддаг байлаа. Гэхдээ сүүлийн дөрвөн жил гар буу барьсангүй дээ” гэхэд нь би “Өө, тэгвэл ч та хорин алхмын зайтай өлгөсөн хөзрийг ч онохгүй л болов уу. Өдөр бүр сургуулилт хийж байж л онч хараагаа хадгалж үлдэнэ шүү дээ. Би хороондоо л гайгүй мэргэн бууддагт тооцогдож явлаа. Нэг удаа гар буугаа хүнд засуулахаар өгөөд, сар орчим буудах сургуулилт хийгээгүй юм. Тэгээд юу болсон гэж санана? Хорин таван алхмын цаана тавьсан лонхыг буудах гэж дөрөв дараалж алдсан даа. Хорооны маань нэг шооч офицер “Ах минь, та ч энэ лонхыг ч барахгүй нь дээ” гээд намайг егөөдөж билээ. Ер нь мэргэн хэвээрээ үлдэе л гэвэл өдөр бүр сургуулилах хэрэгтэй юм билээ, эрхэм ээ. Миний таньдаг жигтэйхэн мэргэн эрхэм өдөр бүр сургуулилт хийдэг байсныг л би санах юм. Тэр хоол ундаа даруулж хундага дарс тогтоодогтойгоо эгээ л ижил ундлахаасаа өмнө гурван удаа буудна даа” гэж өгүүлбэл гүнтэн, ахайтан хоёр намайг яриа дэлгэсэнд ихэд олзуурхаж, гүнтэн бээр “Тэр хүн тэгээд хэр зэрэг бууддаг байсан юм бэ дээ?” хэмээн асуулаа. “Жишээ татвал, тэр эрхэм ханан дээр ялаа сууж байхыг олж хараад... ахайтан, та итгэхгүй л дээ. Гэхдээ л миний ярьж байгаа гарцаагүй үнэн юм шүү. Ханан дээр ялаа суухыг олж хармагцаа “Кузька, буу аваад ир!”гэж хашгирахад өнөө Кузька нь сумласан бууг нь аваад л ирнэ. Тэгмэгц мань эр ганц буудаад л тэр ялааг хананд чихэж орхино доо” гэж өчвөл гүнтэн “Ёстой гайхалтай юм. Тэр мэргэн буучийн нэр алдар нь хэнсэн билээ?” хэмээн асуув. Би “Түүнийг Сильвио гэдэг байсан юм, эрхэм ээ” гэвэл гүнтэн огло харайн босч “Сильвио гэнэ ээ? Та Сильвиог таньдаг байсан юм уу?” хэмээн уулга алдав. “Танихаар барахгүй, бид хоёр чинь сайн найзууд юм шүү дээ. Манай хорооныхон бүгдээрээ түүнд хачин сайн ханддагсан. Гэхдээ сүүлийн таван жил түүнээс сураг ажиг ер авсангүй. Та бас түүнийг таньдаг байжээ дээ?” гэж хариулвал “Танина аа. Сайн танина. Ингэхэд Сильвио танд нэгэн жигтэй явдлын тухай ярьж байсан уу? Үгүй л болов уу даа... ” гэхээр нь “Залуу байхдаа нэг найран дээр олиггүй этгээдэд алгадуулсан тухай нь яриад байна уу?” хэмээн лавлахад гүнтэн “Сильвио тэр олиггүй этгээд нь хэн байсан тухай танд хэлээгүй биз?” гэж асуухдаа ихэд догдолсон шинжтэй суух нь нүдэнд туслаа. Би “Хэлээгүй ээ, эрхэм ээ. Үгүй ингэхэд... өршөөгөөрэй, эрхэм минь. Тэр хүн нь та байсан юм аа даа, янз нь?” гэж тасалдангуй дуугарвал гүнтэн “Тийм ээ, тэр хүн нь би байсан юм. Энэ зурган дээр давхарлаж зоосон сум болбоос бидний сүүлийн удаа уулзсаны гэрч билээ” хэмээн хэлэхдээ сэтгэл дотроо их л шаналж яваа нь илэрхий ажээ. Ахайтан “Хонгор минь, одоо тэр тухай эргэж сөхөөд яах вэ? Сэтгэлээ зовоохын нэмэр биз дээ?” гэсэн ч гүнтэн “Үгүй ээ. Би энэ хүнд тэр явдлын тухай нэгд нэгэнгүй ярьж өгөх ёстой. Анд нөхрийг нь би хэрхэн гомдоосныг тэр мэдэхийн учир хожмоо Сильвио надаас яаж өшөө авсныг ч мэдэх учиртай” гэж хэлээд намайг дэргэдэх буйдандаа суулгаад ийн өгүүллээ.
“Би таван жилийн өмнө гэрлэж, honey moon буюу бал сараа энэ тосгонд өнгөрүүллээ. Миний амьдралын хамгийн сайхан мөчүүд төдийгүй сэтгэл сэмэлсэн дурсамж дурдатгал минь энэ байшинтай холбоотой.
Нэгэн орой эхнэр бид хоёр мориор зугаалж явлаа. Эхнэрийн маань морь урагш алхахгүй байсанд энэ маань цулбуураа надад өгөөд “Чи түрүүлээд явж бай. Би алхаад харьчихна” гэв. Гэртээ иртэл үүдэнд нэг тэрэг байх юм. Зарц маань овог нэрээ хэлээгүй нэгэн эрхэм намайг дотор хүлээж байгааг дамжууллаа. Би энэ өрөөнд орж ирэхэд замын тоос шороонд дарагдаж, сахал үс нь ургасан хүн ханан дийшийнгийн дэргэд намайг хүлээн зогсож байхыг олж харав. Тэр хүний нүүр царайг сайтар харахын тулд дөхөж очвол “Гүнтэн, та намайг танив уу?” гэж асуухад нь би “Сильвио юу даа?” гэж дуу алдаад, өөрийн эрхгүй адгасхийж билээ. Сильвио “Тийм ээ. Би мөн. Би тэгэхэд буудаагүй явсан байх аа. Харин одоо тэр эрхээ эдлэхээр ирлээ. Чи бэлэн үү?” хэмээн асуув. Тэгэхэд түүний халаасанд гар буу байхыг би анзаарсан юм. Би арван хоёр алхаад, тэр буланд зогсож, эхнэр эргэж ирэхээс өмнө буудна уу гэж хэллээ. Тэр азнаад л байлаа. Дэн бариач гэхээр нь лаа асаав. Би зарц нартаа дотогш орж болохгүй гэж тушаагаад хаалгаа дангинатал түгжиж, түүнийг шалавлахыг хүслээ. Сильвио гар буугаа сугалж аваад намайг онилов. Их удаан онилж билээ. Энэ хооронд би зөвхөн эхнэрийнхээ тухай бодож зогссонсон. Хором хэртэй өнгөрсний дараа Сильвио гар буугаа аажуухан буулгаад “Буугаа чий жимсээр сумлаагүй нь туйлын харамсалтайяа. Дарьтай сум ч хүнд эд юм аа. Таныг шуудхан буудчих гэхээр хүн алж байгаа аятай санагдаад болох биш. Ер би зэвсэггүй хүний өөдөөс онилж байсан удаагүй. Хоёулаа бүгдийг эхнээс нь эхэлье. Шодоод хэн түрүүлж буудахаа шийдье” гэсэнд ухаан санаа балартаж, би эсэргүүцэх аядлаа... Ингээд удалгүй ахин нэг буу сумлаад, дугаар тавьсан хоёр цаас ороож сугалсанд би ахиад л эхний дугаарыг сугалж орхив. Тэгтэл Сильвио “Гүнтэн, та ч аргагүй азтай юм аа” гэж хэлэхдээ намайг яажшуухан даажигнаж байсныг би одоо ч мартдаггүй. Тухайн үед яг юу болж өнгөрснийг би сайн санадаггүй л дээ. Ямар ч байсан тэр шалсаар байгаад би түүнийг буудаж, сум минь энэ зурган дээр туссан юмдаг” гэж өгүүлэх гүнтэн өнөөх зураг руу зангав. Тэгэхэд гүнтний нүүр улаа бутарч, ахайтны царай жигтэйхэн цонхийсон байж билээ. Би өөрийн эрхгүй уулга алдлаа.
“Тийм ээ, би буудсан. Гэхдээ азаар түүнийг оносонгүй. Үүний дараа Сильвио намайг онилж эхэллээ. Гэтэл хаалга үүд цэлийтэл нээгдээд, Маша минь орилж хашгирсаар надаас зүүгдэв. Эхнэрээ хараад би багагүй сэргэж “Хонгор минь, бид хоёр тоглож л байна шүү дээ. Ингэтлээ санаа зовох хэрэг юун. Явж аяга ус уучихаад эргээд ир. Тэгсэн хойно хуучны танилаа чамтай танилцуулъя” гэвэл Маша, Сильвио руу эргэж хараад “Эрхэм ээ, энэ үнэн үү? Та хоёр үнэндээ тоглож байгаа юм гэж үү?” гэж асуухад Сильвио “Ахайтан минь, танай нөхөр цаг үргэлж тоглож явдаг хүн. Нэгэнтээ тоглож байгаад намайг алгадсан. Дараа нь мөн л наадаж байгаад малгайг минь цоо буудсан. Саяхан бас л тоглож байгаад намайг оносонгүй. Харин одоо би ч бас тоглож наадмаар санагдав байна...” гэж өгүүлээд Машагийн дэргэд намайг ониллоо. Эхнэр минь түүний хөлд сөхөрч унахад би галзууртлаа уурлаж “Маша, чи босооч! Ядаж нэр нүүрээ бодооч. Харин та эмэгтэй хүнтэй энэ мэт ихэрхүү дээрэнгүй харилцаж болохгүйгээ надаар хэлүүлэлтгүй мэдмээр дээ. Буудвал одоохон бууд!” хэмээн хашгичив. Тэгтэл Сильвио “Би буудахгүй ээ. Чамайг айж, эмээж байгааг харснаас хойш, өөрийгөө ахиж буудуулахад түлхсэн хойно сэтгэл минь ханалаа. Чи намайг мартахгүй л болов уу” гэж өгүүлээд хаалга руу зүглэсэн ч үүдний тэрүүхэнд эргэж хараад миний оносон зураг руу ер онилолгүйгээр буудчихаад гарч явсан юм. Эхнэр маань ухаан алдаж унаад, зарц нар ч Сильвиогоос айсан байдалтай дор бүрнээ зогтусч орхижээ. Түүнд хэн ч саад болж чадсангүй. Биднийг сэхээ авч амжаагүй байтал тэр гадагш гарч, улаачаа дуудаад явж одсон доо.”
Гүнтэн ингэж өгүүлээд дуугаа хураав. Нэгэн цагт эхлэл нь намайг багагүй гайхшруулсан тэрхүү явдал ийн өндөрлөжээ. Сильвиотой би ахиж уулзаагүй болно. Сураг сонсвол тэрээр Александр Ипсилантийн бослогын үеэр этеристүүдийн хороонд алба хааж яваад, Скуляны ойролцоо өрнөсөн тулаанд амь алдсан гэлцэнэ.
